تشخیص گیاهان همیشه آسان نیست. چون در بعضی از آنها ریشه ، ساقه و برگ وجود ندارد.
لینه، ‌دانشمند گیاه شناس سوئدی، د رحدود ۲ قرن پیش شروع به مطالعه ی علمی گیاهان کرد. لینه شکل و ساختمان گل و دانه ی گیاهان را وسیله ی طبقه بندی آن ها قرار داد و از این راه ، چند هزار گیاه را طبقه بندی کرد. امروزه گیاهان را بر اساس داشتن و نداشتن آوند طبقه بندی می کنند. آوندها مسیر حرکت مواد مختلف در گیاهانند. بیشتر گیاهان را ، گلدارها تشکیل می دهند. گوناگونی سرخس ها و بازدانه ها کمتر از آنهاست. خزه ها گروه کوچکی از گیاهان به شمار می آیند.

خزه ها :

شما قسمت های مختلف گیاه یعنی ریشه، ساقه و برگ و گل را می شناسید. حتماً مثلاً یاد گرفته اید که تعدادی از گیاهان با دانه زیاد می شوند. اما شاید تاکنون نمی دانستید که گیاهانی هم وجود دارند که هیچ کدام از این قسمت ها را به شکلی که در گیاهان گلدار معلولی دیده می شوند، ندارند.
خزه ها، رشته های باریکی دارند که به جای ریشه عمل می کنند. اجزای کوچک سبز و برگ مانندی هم دارند که دور بخشی به شکل ساقه قرار گرفته اند. خزه ها به جای آن که از رشد دانه به وجود آیند، از رویش هاک حاصل می شوند. هاگ سلولی است که می تواند به تنهایی رشد کرده و جاندار کاملی را تشکیل دهد. اگر هاگ های خزه پس از پاره شدن هاگدان در جای مناسبی قرارگیرند. رشد کرده و خزه ی جدیدی را به وجود می آورند.

سرخس ها :

این گیاهان ریشه، ساقه و برگ دارند. اما گل نمی دهند و مانند خزه ها، با هاگ زیاد می شوند، سرخس ها مخصوص مناطق مرطوب اند و بطور طبیعی، در جنگل های شمال ایران وجود دارند. در سایر مناطق هم گاهی آن ها را در کنار استخر، جویها و اطراف چاهها می توان یافت. در ماههای معینی از سال، در پشت برگ سرخس ها، لکه های زردی ایجاد می شود که پس از مدتی به صورت برآمدگی قهوه ای رنگی در می آید. هر برآمدگی که هاگینه نام دارد، مجموعه ی هاگدان هایی است که داخل هر کدام تعداد بسیار زیادی هاگ وجود دارد. این هاگ ها اگر در جای مناسب و مرطوب بیفتد، تبدیل به سرخش جدید می شوند

بازدانه ها :

قدیمی ترین درختان امروزی روی زمین، از بازدانه ها هستند. سن بعضی از این درختان را تا پنج هزار سال نیز تعیین کرده اند. همه ی شما درختان کاج یا سرو را دیده اید. این درختان، تقریباً در همه ی سال سبز هستند، کاج و سرو ها گل نمی دهند، اما به جای آن مخروط هایی دارند که دانه ها در درون آن ها رشد می کنند. به همین علت آن ها گیاهان مخروط دار می گویند.

درختان کاج از جمله مهم ترین درختان هستند. تیرهای سه پایه ی برق و تلفن،‌اگر چوبی باشند، از تنه ی درختان کاج اند. تخته ی لازم برای بسیاری از کارهای نجاری و جعبه سازی را هم از چوب کاج تهیه می کنند. از چوب و شیره های کاج مواد صنعتی مختلفی می سازند که فیلم عکاسی، الکل، استون و موادیکه در تهیه ی صابون، رنگ و بعضی از داروها به کار می رود، از آن جمله است.

نهان دانه ها:

تمام بوته ها و درختانی که گل می دهند، در گروه گیاهان گل دار یا نهان دانه ها هستند. گیاهان گل دار فراوان ترین و گوناگون ترین گیاهان روی زمین می باشند. این گیاهان از نظر شکل، اندازه و زیستگاه بسیار متفاوتند. نها ندانه ها، ریشه، ساقه،‌برگ ، گل و میوه دارند. گیاهان گل دار، به دو گروه کوچک تر تک لپه ای و دو لپه ای ها تقسیم می شوند.

اندام های گیاهان دانه دار:

در گیاه اندام های مختلفی وجود دارد. برخی از اندام ها در رشد گیاه مؤثرند و گروهی دیگر وظیفه تولید دانه را به عهده دارند. دسته ی اول که اندام های رویا نام دارند. شامل ریشه ، ساقه و برگ می شوند. این اقدام ها با جذب آب و مواد لازم، انتقال آن ها به سلول های غذا ساز و سپس رساندن مواد غذایی ساخته شده به همه سلول های گیاه باعث رشد آن می شوند گروه دوم اندام های زایا مثل گل و میوه هستند که تشکیل دانه و پراکنده شدن آن برای رشد گیاه جدید را به عهده دارند. در گیاهان مختلف ساقه و ریشه هر کدام ممکن است در هوا، خاک یا آب قرار د اشته باشند.

ریشه :

ریشه گیاه را محکم در خاک نگه می دارد، کار اصلی ریشه ،‌جذب آب و مواد لازم برای غذاسازی گیاه در برگ است. ریشه ها متناسب با نوع گیاه و نوع محیط ، در سطح خاک پخش می شوند. یا آن که به اعماق آن فرو روند. گاهی ممکن است ریشه ها در آب یا هوا قرار داشته باشند.
ریشه ی گیاه به کمک تارهای کشنده که مانند مو هستند. آب و مواد معدنی را جذب می کند تا آن ها را به برگ برساند.

ساقه ها

بیشتر ساقه ها را به علت آن که در بالای خاک قرار می گیرند، آسان می توان شناخت. ساقه ها، دو کار اصلی دارند. شاخه ها و برگ ها را روی خود نگه می دارند. آب و نمک های جذب شده از زمین را به برگ ها می رسانند. اما ساقه ها، کارهای دیگری را هم انجام می دهند. مثلاً نیشکر نوعی ساقه است که مقدار زیادی ماده ی قندی را در خود نگه می دارد. ساقه محل عبور آوندهاست. آوندها، لوله های باریک و یک طرفه ای برای جابه جایی مواد در گیاهند. آوندهای چوبی آب و مواد معدنی (شیره خام) را از ریشه به برگ می رسانند. آوندهای آبکش دار مواد غذایی ساخته شده در برگ ( شیره پرورده) را از آن جا به همه سلولها می برند. تعداد و قطر آوندهای چوبی بیشتر از آوندهای آبکش است.

ساقه : در ساقه های چوبی،‌جوانه هایی در اطراف و انتهای ساقه وجود دارد که رشد طولی ساقه برعهده آن هاست. بعضی ازاین جوانه ها تبدیل به برگ و گل و بعضی تبدیل به شاخه می شوند. گیاهان چوبی، علاوه بر رشد طولی، رشد قطری هم دارند. به همین علت سال به سال قطر تنه ی درختان زیادتر می شود. افزایش قطر درخت به دلیل زیاد شدن آوندهاست. آوندهای چوبی … بیشتر از آوندهای آبکش افزایش می یابند، به طوری که بیشتر قطر تنه ی درخت را تشکیل می دهند.

برگ :

برگ کارخانه ی غذاسازی گیاه است. بیشترین مقدار سبزینه (کلروفیل) گیاه که محل غذاسازی گیاه است. در برگ ذخیره شده است. با وجود آنکه برگ در گیاهان مختلف به شکل های بسیار گوناگونی دیده می شود،‌کار اصلی آن در همه گیاهان تقریباً یکی است. در پوسته نازکی که پشت و روی برگ را می پوشاند، سوراخ های بسیار ریزی به نام روزنه وجود دارد که فقط با میکروسکوپ دیده می شوند. سلول های وسط برگ از این راه کربن دی اکسیدهوا را برای عمل غذاسازی و اکسیژن را برای تنفس می گیرند. آب و مواد معدنی لازم نیز از راه رگ برگ ها از طریق ساقه به برگ می رسد، رگ برگ ها، مجموعه آوندها بوده و به آوندهای ساقه و ریشه متصل اند.
هر برگ غیراز رگ برگ، دم برگ و پهنک هم دارد. دم برگ قسمتی است که برگ به وسیله آن ساقه متصل می شود. پهنک قسمت سطح برگ را معمولاً نازک است می گویند. شکل پهنک در برگ گیاهان مختلف بسیار متفاوت است. لبه ی پهنک هم ممکن است صاف یا دندانه دار یا دارای بریدگیهای عمیق باشد، اگر برگ فقط یک دم برگ داشته باشد، آن را ساده می گویند. اما در بعضی از گیاهان، به هر دم برگ تعدادی برگچه متصل است. در این حال برگ را مرکب می نامند.

فتوسنتز:

در بررسی ساختمان برگ، سلول های سبزینه (کلروفیل) درون دانه های سبزرنگی به نام کلروپلاست قرار دارد. کلروپلاست مانند آشپزخانه ی سلول های گیاهی است. هر کلروفیل، ملکول شیمیایی است که مانند سرآشپز تهیه غذا را به عهده دارد. در انجام این کار ، ماده های رنگی به او کمک می کنند. بخشی از عمل غذاسازی گیاهان (فتوسنتز) نیازمند نور خورشید است و قسمتی از آن احتیاج به نور ندارد. درست مثل اینکه برخی کارهای مربوط به تهیه غذا به انرژی حرارتی اجاق احتیاج داشته ( مثل پختن) و بعضی کارها نیازی به گرما ندارند. (مثل آماده کردن گوشت، پاک کردن برنج و …) مواد اولیه مورد نیاز برای غذاسازی گیاهان آب و کربن دی اکسید بوده و محصول آن مواد قندی در اکسیژن است.
در خرما و نیشکر مواد قندی فراوان است و در زیتون و بادام مواد چربی زیاد است. گیاه در سلول های برگ ابتدا مواد قندی را می سازد و سپس آن ها را به مواد دیگری تبدیل می کند. مواد غذایی تولید شده در برگ از طریق آوند آبکش به جوانه ها، گل و میوه و سایر قسمت های گیاه برده می شود.

فصل ۱۲ – فکر کنید
آوندها آب و نمک هایی را که ریشه از خاک جذب می کند، به برگها می رسانند تا کار غذاسازی انجام شود. اما خزه ها آوند ندارند. در این صورت نیاز آن ها به آب و نمک ها چگونه تأمین می شود؟

خزه ها آب و نمک ها را بوسیله اندام های ریشه مانند (ریزوئید) از خاک جذب می کنند. انتقال آب درون ساقه به صورت سلول به سلول است و برگ ها می توانند مستقیماً آب اتمسفر را جذب کنند.

نداشتن آوند، چه فرق مهمی را بین این گیاهان و گیاهان آوند دار بوجود می آورد؟

گیاهان آوندی دارای ساقه می باشند ولی خزه ها ساقه ندارند. به این علت طول آن ها از چند میلی متر تجاوز نمی کند.

مشاهده کنید
از یک درخت کاج چند شاخه ی کوچک جدا کنید و برگ های آن را با دقت ببینید. شکل برگها چه تفاوتی با شکل برگهای درختان معمولی دارد برگ های کاج سوزنی شکل اند یعنی دراز و باریک اند.
وضع قرار گرفتن برگ ها در روی شاخه چگونه است؟

دو به دو روی هم واقع شده اند و هر ۲ تا ۵ برگ درون یک غلاف به ساقه چسبیده اند.

آیا در این برگ ها، رگ برگ وجود دارد؟
بله، در هر برگ فقط یک رگبرگ وجود دارد.
دانستید درختان کاج «همیشه سبز» هستند، زیرا برگ های آن مثل درختان دیگر در پائیز زرد نمی شود و نمی ریزد. به نظر شما آیا می توان گفت برگ های کاج «همیشگی اند»؟ خیر، برگ های درختان کاج مانند درختان دیگر در پائیز زرد نمی شود و نمی ریزد بلکه ریزش برگ ها به تدریج در طول ۲ تا ۳ سال صورت می گیرد. معمولاً همیشه تعدادی برگ خشکیده بر روی درخت یا زیر آن وجود دارد بنابراین برگ های درختان کاج همیشگی نیستند.

فکر کنید :
وقتی دانه ای را می کاریم. اولین قسمتی که از آن خارج می شود، ریشه است . چرا؟

زیرا گیاه را در خاک محکم نگه می دارد. و آب و مواد لازم برای غذاسازی را از زمین جذب می کند.

مقایسه کنید :
با ریشه های راست و افشان در دبستان آشنا شده اید.
آیا وظیفه ی همه این ریشه ها مشابه است؟

بله، وظیفه اصلی ریشه همه گیاهان جذب آب و مواد لازم از خاک و محکم نگه داشتن گیاه در خاک است.

آیا به جز جذب مواد و محکم نگهداشتن گیاه در خاک، کار دیگری برای بعضی از ریشه ها می توانند پیدا کنید؟
بله ریشه ی بعضی از گیاهان مانند هویج،‌چغندر ، ترب و تربچه محل ذخیره مواد غذایی است.

فکر کنید

یک قطعه ی ساقه ی بریده شاده درخت تهیه کنید (کاج باشد بهتر است) در این ساقه تعدادی حلقه وجود دارد. هر حلقه تیره و روشن،‌مربوط به یک سال رشد درخت بوده است. با ذره بین به دقت حلقه ها را مشاهده کنید. آیا می توانید آن ها را شمرده و سن درخت را پیدا کنید؟
ضخامت حلقه ها مساوی نیست. هر چه فعالیت گیاه در اثر مساعد بودن شرایط آب و هوایی در طول یک سال بیشتر باشد، قطر حلقه های مربوط به آن سال ها هم بیشتر خواهد بود. در ضمن جهت تابش نور هم می تواند در رشد درخت از یک طرف و زیاد شدن قطر حلقه در آن سمت مؤثر باشد.

حلقه های تیره و روشن بیانگر تعداد تراکم آوندهاست. در کدامیک تعداد آوندها بیشتر است؟
آوندهای روشن

به نظر شما در هر سال ابتدا حلقه های تیره بوجود آمده اند یا روشن ؟ چرا؟
حلقه های روشن . زیرا حلقه های روشن در بهار و حلقه های تیره در زمستان و پائیز بوجود آمده اند.

آخرین حلقه ای که بعد از آن، درخت قطع شده بیرونی ترین لایه است یا داخلی ترین لایه؟ چرا؟
آخرین حلقه جدیدترین لایه است.زیرا لایه های جدید در بیرون لایه های قدیمی تولید می شوند.

فکر کنید :
۱ – اگر بخواهید تعیین کنید که کدام نوع برگ ها عمل غذاسازی را بیشتر و بهتر انجام می دهند، به چه چیزهایی در آن برگها توجه می کنید؟
۱٫ سلول های سبزینه دار برگ دارای سبزینه ی فراوان باشند ( هرچه برگ سبزتر باشد مقدار سبزینه بیشتر است) ۲٫ سطح برگ دارای وسعت زیادی باشد ۳٫ ضخامت برگ کم باشد ۴٫ تعداد گلبرگ های موجود در برگ زیاد باشند.

۲ – به نظر شما، غذایی که در برگ ها ساخته شده است چه می شود؟
بوسیله آوندها به تمام قسمت های مختلف گیاه بخصوص جاهای فعال برده می شود،‌مانند نوک ریشه و ساقه (جهت رشد طولی)، برگ ها (جهت غذاسازی) جوانه و گل (جهت تولید مثلی) و میوه (جهت ذخیره ی مواد غذایی).